(ALS) AMİYOTROFİK LATERAL SKLEROZ,  (MNH) MOTOR NÖRON HASTALIĞI NEDİR?

Hastalığın diğer adları: ALS (Amyotrophic Lateral Sclerosis) MND (Motor Neuron Disease) veya Lou Gehrig Hastalığı, Sedat Balkanlı hastalığı, Charcot hastalığı

Motor Nöron Hastalığı (MNH), motor nöronları etkileyen bir grup bozukluğa verilen addır. Motor nöronlar, kasların istemli hareketini kontrol eden beyinde, beyin sapında ve omurilikte yerleşmiş sinir hücreleridir

En yaygın Motor Nöron Hastalığı tipi Amyotrofik Lateral Skleroz veya ALS'dir.

Üst motor nöronlar (Beyinde yer alanlar) , alt motor nöronlarla (Omurilikte yer alanlar)  bağlantı kurmak için beyinden beyin sapına, omuriliğe doğru ilerler. Alt motor nöronlar daha sonra yutma, çiğneme, dil hareketi, yüz ifadesi, nefes alma, öksürme ve uzuv hareketi için kaslara bağlanmak üzere çevresel (periferik) sinirlere dağılır.

Motor nöronların dejenerasyonu, kaslara giden sinir beslemesi bozulduğu için ilerleyici kas erimesi (atrofi) ve güçsüzlüğe neden olur

ALS nadir görülen bir hastalıktır, ancak çok da nadir bir hastalık değildir. Toplumda yüzbinde iki-üç kişide görülmektedir.

Herhangi bir zamanda ALS ile yaşayan insan sayısı yaklaşık 15.000'de birdir, yani dünyada yaklaşık 550.000 ALS li hasta bulunmaktadır ve Türkiye’de bu sayı 8-10 bin civarındadır.

ALS, tüm topluluklardan insanları etkiler.

ALS, yetişkinleri her yaşta etkileyebilir, ancak ALS teşhisi konan çoğu kişi 40 yaşın üzerindedir ve en yüksek görülme sıklığı 40 ila 60 yaşları arasındadır

ALS her iki cinste de görülebilir.

Bir kişinin yaşam boyu ALS’ye yakalanma riski 300'de 1'dir.

ALS tanısı alan çoğu insan belirtiler başladıktan sonra 20 ila 48 ay yaşar. ALS’li kişilerin yüzde 5-10'u on yıl veya daha fazla yaşıyor.

Olguların %90'ında bilinen bir aile öyküsü yoktur.

Olguların %10’unda hastalığın kalıtsal olduğu bilinmektedir.

ALS bulaşıcı bir hastalık değildir. Hastaların yakınlarına ve onların tedavisiyle ilgilenen kişilere bulaşmaz.

ALS’li kişilerin yaklaşık %15'i sonunda frontotemporal demans belirtileri gösterir.

Hastalık vücudun düz kaslarını etkilemez. Hasta, barsaklarını ve idrarını kontrol edebilir. Cinsel fonksiyonları etkilenmez. Ayrıca çizgili kas olmasına rağmen Kalp kası da zarar görmez. Göz kasları çoğu kez en son etkilenen kas olur, kimi zaman da hiç etkilenmez.

Motor nöron nedir?

Vücudumuzda istemli hareketleri yaptıran sistemin piramidal nöronlar ile alfa motor nöronlar olmak üzere 2 grup sinir hücresine denir.

Beynimizin Motor merkezinde oluşan elektriksel uyarılar, omuriliğe kadar 1.Motor nöron denilen sinir hücresi tarafından iletilir. Beyin korteksinden omuriliğe kadar gelen bölümdeki sinir hücrelerine üst motor nöron denir.

Omurilikte ön boynuz denilen bölgede ikinci motor nöron (alt motor nöron) başlar. 1 ve 2. motor nöron arasındaki elektriksel uyarı geçişi, sinaps adı verilen boşlukta kimyasal işlemler ile gerçekleşir. Sinaptik aralıkta 2. motor nörona iletilen elektriksel uyarı ilgili kas grubuna iletilir. Bu elektriksel uyarı ile kaslarımız çalışır. Birinci ve/veya ikinci motor nöronu etkileyen hastalıklara genel olarak Motor Nöron Hastalığı (Motor Neuron Disease) denilmektedir.

Tanınmış İngiliz fizikçisi Stephen Hawking  (8 Ocak 1942 - 14 Mart 2018) ALS teşhisi sonrasında 55 yıl yaşamını oldukça verimli bir biçimde sürdürdü. Gitar virtüözü Jason Becker motor nöron hastalığı ile yaşamaktadırlar.  Türkiye’de Sedat Balkanlı, İsmail Gökçek, Suna Kıraç, Dr. Alper Kaya, Hadi Çaman, Yıldıray Çınar, ALS hastasıdır.

ALS/MNH Hastaları İçin Risk Faktörleri Nelerdir?

Risk faktörü, bir insanın bir hastalığa yakalanma şansını artıran bir etkidir. Örneğin sigara içmek bazı kanser türlerine yakalanma şansını artırır; bu yüzden, sigara içmek kanser için bir risk faktörüdür. ALS/MNH için risk faktörleri şunlardır:

• Kalıtım- Yaklaşık her 10 ALS`li kişiden birinin bunu ebeveynlerinden aldığı bilinmektedir. Ailesel ALS hastalıklı ebeveyne sahip bir çocukta hastalığı geliştirme şansı genin çekinik veya baskın olmasına, etki gücüne (penetrans) bağlı olmak üzere değişmektedir. Aynı geni taşıyıp hastalığın gelişmediği olgular bulunmaktadır.
• Kalıtım- Soy geçmişinde başka bir ALS hastası olan ailelere genetik test ve danışmanlık önerilmektedir. ALS hastalığına neden olabileceği bilinen 70 den fazla genetik mutasyon bilinmektedir. Bunlardan en sık görülenle; C9orf72, SOD1, TDP43 ve FUS mutasyonudur.
• Yaş- 40 yaşından sonra ALS/MNH geliştirme riski önemli ölçüde artar
• Cinsiyet- Erkekler hastalığı 65 yaşından önce geliştirmeye kadınlardan çok daha yatkındırlar. 70 yaşından sonra her iki cins için de risk aynıdır.
• Yaşanılan Yer- ALS/MNH görülme sıklığı Japonya, Batı Yeni Gine ve Guam`da dünyanın diğer bölgelerine göre önemli ölçüde yüksektir.
• Askeri Deneyim- Bazı çalışmalara göre askeriyede bulunmuş kişilerin (kara, hava, deniz kuvvetleri) hastalığı geliştirme olasılığı daha yüksektir.

ALS/MNH Belirtileri Nelerdir?

Birçok ALS/MNH hastasının ilk fark etiği belirti, elde, ayakta, simetrik olmayan, ağrısız güç kaybıdır. Güç kaybı hastalığın temel belirti ve bulgusudur. Hastalığın bir diğer temel özelliği duysal bozuklukların genellikle görülmemesidir.

Belirtilerden bazıları:

• Güç kaybı,
• Merdiven çıkmada zorluk,
• Hastanın yürürken ayakucunun yere sürtmesi, düşük ayak,
• Nedensiz yorgunluk (Çok yaygın olarak görülen bu tür bulgular tek başına hastalıkla ilgili olarak değerlendirilmez)
• Kas krampları (Aktiviteye bağlı olarak normal bireylerde de görülen bu tür bulgular tek başına hastalıkla ilgili olarak değerlendirilmez)
• Kas seğirmeleri (Çok yaygın olarak görülen bu tür bulgular tek başına hastalıkla ilgili olarak değerlendirilmez)
• Anlaşılmaz ve bozuk konuşma,
• Kol ve bacak kaslarında erime,

İleri Aşamada ALS/MNH `nin Belirtileri

• Günlük yaşam aktivitesini etkileyecek düzeyde kas güçsüzlüğü,
• Yaygın kas spazmları, kramplar ve hareket güçlüğünde artış,
• Bazı kol ve bacak kasları anormal biçimde kasılma (spastisite),
• İlerleyen yeme ve içmeyi zorlaştıran, zamanla kötüleşen yutma güçlüğü (disfaji),
• Salya akışı- bu genellikle salya üretiminin kontrol edilmesindeki problemler,
• Esneme- bazen esneme kontrol edilemeyen nöbetler şeklinde gelir,
• Çene ağrıları- genellikle aşırı esneme sebebiyle olur,
• Konuşma sorunları-gırtlak ve ağız kasları zayıfladıkça hasta iletişimi güçleştiren konuşma problemleri,
• Kişilik ve duygusal durumda değişiklik- genellikle hasta bu aşamada duygusal istikrarsızlık yaşar ( kontrol edilemeyen ağlama ve gülme nöbetleri) Uykusuzluk, endişe ve depresyon,
• Hafıza ve bazı bilişsel değişiklikler- bazı hastalar hatırlama ve yeni şeyler öğrenme yeteneklerinde değişiklik hisseder. Dil yeteneği ve konsantrasyon süresi de etkilenebilir. Eğer hasta yaşlı ise bunun yaştan mı yoksa hastalıktan mı olduğunu bilmek güç olabilir.
• Bunama- ALS/MNH hastalarının az bir kısmında bunama görülür. (Frontotemporal Demans)
• Nefes alma problemleri-nefes almayı kontrol eden kasların artarak güçsüzlüğü, nefes alma zorluğuna yol açar. Hasta nefes darlığı çekebilir. Hasta, şimdiye kadar normal bir iş olarak düşünülen nefes almanın zorlaştığını hissedebilir.
• Nefes darlığı sonuçta hasta dinleniyorken bile görülür. Bazı hastalar yatıyorken de nefes güçlüğü çekebilir, bu durum uykuyu etkiler. Sonunda hastalar nefes almak için makine yardımına ihtiyaç duyarlar (örneğin maske ile solunum cihazı kullanmak veya nefes borusuna açılan bir delik -trakeostomi ile nefes almak).

Hastalığın sebebi nedir?

Bilim insanları motor nöronların fonksiyonlarının yitirilmesine neden olan sürecin tetikleyicilerini henüz belirleyebilmiş değildirler. Ancak aşağıdaki birbiri ile ilişkili birkaç faktörün hastalık sürecine neden olduğu gösterilmiştir;

• Glutamat fazlası- Glutamat, hücreden hücreye veri ileten bir kimyasal habercidir (nörotransmitter).  Bazı çalışmalar MNH hastalarının çok fazla glutamata sahip olduğunu gösterir. Anormal seviyede yüksek glutamat toksik olabilir ve iyi bir sinir işlevi için gerekli olan kimyasal haberleşmeyi bozabilir.
• Kümelenmeler-Motor nöron hastalarının motor nöronlarında normal dışı protein molekül yığınlarının biriktiği bulunmuştur. Bilim adamları bu kümelenmelerin motor nöronların normal fonksiyonlarını bozduğuna inanmaktadır. Bunlar genellikle hatalı proteinlerin dönüştürülmesi sürecini kontrol eden mekanizmalardaki bozuklarla ilgilidir.
• Antioksidan Üretim Azlığı- Araştırmalar MNH hastalarının motor nöronlarının hücre aktivitelerinin doğal bir yan ürünü olarak ortaya çıkan serbest radikalleri nötralize edecek yeterli anti-oksidan üretmediğini gösterir. Oksijensiz radikaller hücrelerin ürettiği bir çeşit toksik atıktır- antioksidanlar bunları temizler.
• Motor Nöron Mitokondrisi- Araştırmalar MNH hastalarında bulunan motor nöron hücrelerindeki mitokondrilerin anormal olduğunu saptamıştır. Mitokondri, hücrelerin normal fonksiyonlarını yapmaları için gerekli enerjiyi sağlar. Mitokondriler, hücrelerde enerji üretiminden sorumlu yapılardır.
• Nörotrofik Etkiler- Bunlar sinir hücrelerinin büyümesi ve yenilenmesini sağlayan, genellikle protein olan moleküllerdir. MNH hastalarında nörotrofik faktörlerin doğru üretilmediği bulunmuştur, bu da motor nöronların hasara daha açık olmasına yol açar.
• Glia Hücreleri- Bu hücreler nöronları sarar, onlara destek ve aralarında yalıtım sağlar. Bunlar aynı zamanda motor nöronlara besin sağlar ve hücreden hücreye veri iletir. Bazı durumlarda glia hücreleri ile ilgili problemler motor nöronları etkiler.
• Hücre metabolizması-Her hücrede besinleri ve kimyasal bileşikleri hücreye getiren ve aynı zamanda atıkları götüren taşıma sistemleri vardır. Bilim adamları MNH`nin ilk aşamalarında, bu taşıma sistemlerinin bozulduğuna dair belirtiler olduğunu söyler; bu da bozuk sinir fonksiyonlarına yol açar.

ALS/MNH Nasıl Teşhis Edilir?

Öncelikle Nöroloji uzmanının ayrıntılı muayenesi çok önemlidir. ALS hastalığına özgü bir biyomarker (biyo-belirteç)  henüz bulunamamıştır.  ALS hastalığının tanısı bazen zaman alabilir. Dünyada kesin tanı alma süresi ortalama 12-14 aydır. Ülkemizde de yapılan çalışmalarda bir yıla yakın tanı gecikmesi olduğu gösterilmiştir. Fiziksel muayene bulguları ve aşağıdaki tetkikler sonucunda, nöroloji uzmanı bir tanı koyabilir.

Teşhis asıl olarak klinik belirti ve bulgulara dayanarak konur. Yine de, hastalık pek çok kas ve sinir hastalığı ile karışabildiği için bazı tetkiklerin yapılması gerekir. Tanıya yardım eden yöntem elektromiyogramdır (EMG). Başka hastalıklarla karışabileceğinden, manyetik rezonans görüntüleme (MR), bazı kan ve idrar tetkikleri gerekebilir.

• Kan ve İdrar Testi:
• MRI Taraması (Manyetik rezonans görüntüleme):
• EMG (elektromiyografi):
• Sinir İletim Çalışmaları:
• TMS ( Transcranial Magnetic Stimulation):
• Lomber ponksiyon ( Belden sıvı alınması):
• Kas Biyopsisi yapılabilir.

(Son 3 tetkikin yapılması koşul değildir. Tanısal güçlük yaşanan olgular da gerektiğinde yapılabilir)

ALS/MNH Teşhisini Doğrulamadan Önce

ALS hastalığının teşhis döneminde ilerleyici kas güçsüzlüğü yapabilecek diğer nörolojik hastalıkları dışlamak için gerekli tetkikler yapılır.

Bazı nörologlar hastalığın başka bir şey değil gerçekten ALS/MNH olduğundan emin olmak için hastadan birkaç ay sonra tekrar gelmesini isteyebilirler. Bir sonraki ziyarette doktor belirtilerin nasıl ilerlediğini görebilir. Hastalık tanısı ile ilgili çeşitli ölçütler geliştirilmiştir. Günümüzde üst ve alt motor nöron tutulumuna ve tutulum bölgelerine dayanan “Gold Coast” kriterleri kullanılmaktadır.

Doktor aşağıdakileri içeren ayırt edici motor nöron belirtilerini kontrol eder;

• Kas atrofisi (kas hacim kaybı)
• Kas zayıflığı
• Seğirme
• Kas tonusunda artma
• Normal kas reflekslerindeki değişmeler

Eğer nörolog hastanın vücudunun en az üç yerinde motor nöron işaretleri bulursa, kesin bir ALS/MNH teşhisi konulabilir.

ALS-MNH hastalığının çeşitleri var mı?

• PLS (Primer lateral Skleroz)
• Progresif Bulbar palsi
• Kennedy Hastalığı
• PMA (Progresif Müsküler distrofi)

ALS/MNH Teşhisi İle Baş etmek

Hastaların önemli bir kısmı ALS/MNH oldukları söylendiğinde duygusal olarak yıkılırlar ve şok olurlar. Normal olarak aşağıdaki dört aşamayı yaşarlar

• İnkâr: Hasta kendisinde hiçbir şeyin yanlış olmadığını düşünür.
• Öfke: Bu duygu aileye, arkadaşlara, meslektaşlara, sağlık personeline ve hastanın kendisine yönelebilir.
• Anlaşma, pazarlık: Hasta doktora hayatını uzatacak tedaviler konusunda sorular sorar ve onunla anlaşmaya çalışır.
• Depresyon: Hasta kaderine teslim olur ve hayata olan ilgiyi kaybeder.

Bu duygular normaldir- bir insan için bunları yaşamak normaldir. Vakaların birçoğunda kişi sonunda teşhisi kabul eder. Birçok hasta yetkili bir danışmanla konuşmanın kaygı ve depresyon duygularına yardım ettiğini bildirmiştir. Bazı durumlarda hastaya kaygı ve depresyonu tedavi etmek için ilaç verilir.

ALS/MNH ’nin Tedavi Seçenekleri Nelerdir?

Riluzole, ALS/MNH hastalarına özel ilk bulunan ilaçtır. Hastanın ömrünü uzatmakla kalmaz, aynı zamanda uygun hastalarda solunum cihazına bağımlılığını ya da trakeostominin (nefes borusuna delik açmak) başlangıcını geciktirir. Diğer FDA tarafından onaylanan ilaçlar,  Edaravone (2017) ve SOD1 mutasyonlu Ailesel als hastalığı için Qalsody (Tofersen)

SOD1 mutasyonu taşıyan bireylerde görülen ailesel geçiş gösteren Ailesel ALS hastalığı için Tofersen (Qalsody ) 2023 yılında FDA tarafından koşullu onay almıştır. 2024 Mayıs ayında EMA (European Medicine Agency) almıştır.

Yukarıdaki ilaçlardan sadece Riluzol (Rilutek)  Türkiye’de bulunuyor ve SGK kapsamında ödenmektedir.

Diğer ilaçlardan Edaravone yurt dışından temin edilecek ilaçlar listesindedir.

Qalsody (Tofersen)  Türkiye’de henüz SGK kapsamında değildir.

Kas kramplarının, kas sertliğinin, salya probleminin, duygusal durum değişikliğinin, konuşma problemlerinin, yutma problemlerinin, ağrının ve nefes problemlerinin tedavisi için mutlaka hekiminize danışmanız gerekmektedir.

ALS hastalarında bakım, bakımı yapacak kişinin bilgilendirilmesi ve eğitilmesi çok önemlidir.

Hastalık yönetimi, tıbbi takip, kilo kontrolü, zamanında beslenme ve solunum desteği verilen ALS hastaları 15 yıldan fazla yaşayabilirler.

Öte yandan, hastanın mümkün olduğunca yaşam kalitesinin yükseltilmesi, bakım verenlerin ve ailelerin desteklenmesi önemlidir. İyi bir hastalık takibi, zamanında beslenme ve solunum desteği ile ALS hastaları uzun yıllar yaşayabilmektedir. Günümüzde hastalıkla baş edebilmek için  pek çok imkan vardır. Bunlar, her hastanın ihtiyacına göre belirlenir.

ALS hastaları ve hastalara bakım verenlerin makul bir yaşam kalitesinin, ailenin sosyal ve ekonomik desteği ve hastalık konusunda bilgilendirilmesi çok önemlidir.

Türkiye'de, 2001 yılında kurulan ALS/MNH Derneği ALS hastalarına hizmet vermektedir.  ALS-MNH Derneği, kamu yararına çalışan dernek statüsü almıştır.  İzin almadan yardım toplama yetkisi verilmiştir.

ALS-MNH Derneğinin vizyonu; ALS MNH hastalığının tedavisi bulununcaya kadar ALS MNH ile yaşayan bireylerin, ailelerin sağlıklı bireyler ile aynı standartlarda yaşayabileceği bir Türkiye.

Misyonu: Uluslararası insan hakları çerçevesinde ALS MNH hastalarının makul yaşam kalitesi sağlayarak yaşatılmasını sağlamak,

ALS MNH hastalarını doğru bir şekilde bilgilendirmek ve yönlendirmek, fiziksel, sosyal ve ruhsal olarak mümkün olan en iyi duruma getirmek,

ALS MNH hastalığının nedenlerine ve tedavilerine yönelik araştırmaları bilimin ve etik kuralların rehberliğinde desteklemek, toplumu ALS MNH hastalığı  konusunda bilgilendirmek, hastalarının yaşama tutunmaları için gerekli tıbbi, teknik, sosyal desteği vermek, hastalıkla birlikte yaşayan ailelerin kendileri ve çocukları için fırsat eşitliği sağlayacak çözümler bulmaktır.

Ayrıca bu amaçlı diğer ülkelerce kurulmuş dernekler ile uluslararası katılımlarla kurulmuş konfederasyonlarda ülkemizi temsil etmektir.

www.als.org.tr

Güncelleme: Aralık 2024